De Notenkraker

Misschien wel het meest uitgevoerde ballet rondom de kerstdagen: De Notenkraker. Wat is het geheim? 

De Notenkraker: de perfecte kerstvoorstelling

Kijk de kerstprogrammering er maar op na, géén werk lijkt families rond kerstmis in zo’n grote getale naar het theater te lokken als het ballet De Notenkraker. Het verhaal van E.T.A. Hoffman uit 1816 spreekt dan ook aan: Clara krijgt op kerstavond een notenkrakerpop, die, wanneer ze vervolgens gaat slapen, in haar droom tot leven komt en een prachtige prins blijkt te zijn. Toch was het Pjotr Iljitsj Tsjaikovski die het verhaal met zijn geweldige muziek tot een kaskraker maakte.

De Notenkraker was Tsjaikovski’s derde ballet, na Het Zwanenmeer en De Schone Slaapster. Al tijdens zijn conservatoriumstudie was hij geïnteresseerd geraakt in ballet. Tijdens een uitvoering van Giselle, een avondvullend ballet op muziek van de Franse componist Adolphe Adam, realiseerde hij zich de onbeperkte expressiemogelijkheden van balletmuziek: de dramatische verhaallijnen, het beeldende karakter, de afwisseling tussen intiem en groots, de wijze waarop het orkest kon schitteren. Het was dan ook niet verbazingwekkend dat een van de eerste composities waar Tsjaikovski zich na zijn afstuderen in vastbeet een ballet was.

En hoe! Een neef herinnerde zich hoe de jonge componist zich volledig op zijn nieuwe project stortte: hij schroomde niet zelf passen en pirouettes te verzinnen en danste ze zelfs voor! Toch bleken de inspanningen tevergeefs: vanwege de zwakke choreografie en de matige uitvoering werd de première een mislukking. Niettemin had één man gehoord dat de muziek stond als een huis en dat was niet de minste: Ivan Vsevolosjki, de directeur van de Keizerlijke Theaters.

Van oorsprong diplomaat, hij was zelfs voor enige tijd in Den Haag gestationeerd, had hij tijdens zijn verblijf in Parijs kennisgemaakt met ballet op het allerhoogste niveau. Gegrepen door de verhalen, choreografie, kostuums en decors wijdde hij zich bij terugkomst in Sint-Petersburg aan een revival van ballet als serieuze kunstvorm en schopte het tot directeur van de Keizerlijke Theaters en zelfs het Mariinsky Theater in St. Petersburg.

Het talent van Tsjaikovski

Vsevolosjki was bij die desastreuze première het talent van Tsjaikovski dus niet ontgaan en nodigde hem prompt uit om de muziek voor De Schone Slaapster te componeren. Het bleek een groot succes, niet in de laatste plaats vanwege de samenwerking met choreograaf Marius Petipa, ook al zo’n geweldenaar die met zijn choreografieën tot diep in de 20e eeuw voor inspiratie zou zorgen.

Het was dus niet verbazingwekkend dat Vsevolosjki vervolgens hetzelfde tweetal vroeg zich te buigen over een nieuw ballet, het verhaal De Notenkraker en de Muizenkoning in een bewerking van Alexandre Dumas sr. Vreemd genoeg stond Tsjaikovski na het lezen van het verhaal niet direct te springen. We kunnen slechts gissen naar de reden, mogelijk vond hij dat Dumas sr. het origineel te zeer geweld had aangedaan.

Moeizaam proces 

Toch ging Tsjaikovski aan de slag en of het nu zijn twijfels waren over het verhaal of iets anders, het compositieproces verliep stroef. Omdat hij ook een opdracht voor een opera had aangenomen – zijn opera Yolanthe – én een concertreis naar de VS kwam hij in enorme tijdnood. Vsevolosjki om uitstel smekend schreef Tsjaikovski dat de personages uit De Notenkraker en Yolanthe ‘…me bang en angstig maken. Het lijkt zelfs of ze me achtervolgen, overdag en in mijn slaap...’ Gaf Vsevolosjki in eerste instantie niet toe, toen vervolgens ook de zus van de componist overleed streek hij toch over zijn hart: Tsjaikovski mocht het werk een jaar uitstellen.

Wat Vsevolsjki noch Tsjaikovski toen niet konden weten was dat het jaar uitstel een groot geschenk met zich mee zou brengen. Op terugreis vanuit de VS kwam Tsjaikovski in Parijs een nieuwe instrumentale uitvinding op het spoor: een instrument waar niemand in Sint-Petersburg nog van wist, de Celesta. Dit instrument met een klavier en een binnenwerk van metalen staafjes produceerde een engelachtig, hemels geluid (celeste = hemels) en paste volgens Tsjaikovski perfect in de muziek die hij voor ogen had voor De Notenkraker. Opgewonden schreef hij zijn uitgever: ‘Ik heb een nieuw instrument ontdekt, het houdt het midden tussen een piano en een klokkenspel. Het heeft een hemels geluid! Koop het instrument zo snel mogelijk, maar hou het absoluut geheim voor Rimski-Korsakov en Glazounov, ze mogen er niks van weten! Ik ben als de dood dat als ze ervan horen ze het ook meteen willen gebruiken.’

Het was wellicht niet erg collegiaal van Tsjaikovski om het instrument voor andere componisten verborgen te houden, feit is dat hij de eerste was die in de Dans van de Suikerfee de celesta in de concertzaal introduceerde. Daarbij was overigens niet iedereen overtuigd van het nieuwe instrument, kwade tongen beweerden dat dit special effect avant la lettre eigenlijke inspiratie verhulde. Daarnaast hadden mensen bij het horen van De Notenkraker twijfel over de dansbaarheid. Wellicht was men afgeleid door de kracht van de muziek die veel meer was dan de wat bleke, ondergeschikte positie die muziek tot dan toe bij ballet innam. Toch had De Notenkraker snel veel succes, en Tsjakosvki stelde snel een suite voor de concertzaal samen.

De Notenkraker: meeslepend en romantisch

Wat opvalt bij beluistering van het gehele ballet is dat het véél meer onderhoudende muziek bevat dan alleen de deeltjes uit de suite. Tsjaikovski had met gemak een tweede suite kunnen samenstellen. Zo is het slot van de eerste acte meeslepend en dóór en dóór romantisch. De oplaaiende liefde tussen de Notenkrakerprins en Clara kan niemand onberoerd laten.

Daarnaast zorgt de verbindende muziek evident voor meer verhaal, zelfs zonder het te kennen. Je hoort direct wanneer zich een nieuw personage presenteert, wanneer er actie is, wanneer het gevaar afgewend is. Tsjaikovski weet het speelgoed onnavolgbaar tot leven te wekken en zorgt voor een perfecte afwisseling van spanning, ontspanning, intimiteit en gloedvolle liefde. Met twee actes van telkens drie kwartier kent de Notenkraker daarnaast een perfecte tijdspanne om ook door heel jonge bezoekers genoten te worden!